دوجانبه گرایی مسیر جدید تجارت جهان – میرهادی رهگشای
توجه به تحولات عرصه کنونی تجارت بین‌الملل نشان می‌دهد برخلاف دهه‌های گذشته، اکنون سازمان تجارت جهانی عملا نقشی در راهبری این عرصه ندارد و کشورهای عضو این سازمان نیز به دنبال راهبردهای جایگزین برای توسعه تجارت خارجی خود هستند. تحولات عرصه تجارت بین‌الملل، خصوصا در سال‌های اخیر بر همگان اثبات کرده که رویکرد چندجانبه‌گرایی به رهبری سازمان تجارت جهانی، به انتهای مسیر خود رسیده است.
جلوگیری آمریکا از اضافه شدن داور جدید به نهاد داوری سازمان تجارت جهانی، تعطیلی این بخش را درپی داشته و با از بین رفتن امکان شکایت کشورها از یکدیگر، قوانین این سازمان بدون الزام اجرا باقی مانده‌اند.
علاوه بر این آمریکا در سال جاری از تصویب بودجه WTO نیز جلوگیری کرد و این سازمان اکنون در تخصیص بودجه به کارهای جاری خود نیز در مضیغه قرار دارد. استعفای دبیرکل سازمان تجارت جهانی نیز موجب شده است این سازمان حتی برای ماه‌ها بدون بالاترین مدیر اجرایی به فعالیت بپردازد.
عدم موفقیت سازمان تجارت جهانی در اجرای وظایف
اکنون بسیاری از کشورها، حتی آن کشورهایی که طرفدار تداوم حضور WTO در عرصه تجارت جهانی هستند، معتقدند این سازمان در اجرای وظایف خود از جمله «دستیابی به توافقات جدید»، «الزام کشورها به اجرای قوانین»، «رسیدگی منصفانه و سریع به شکایت‌ها» و «به روز رسانی قوانین متناسب با تحولات عرصه تجارت بین الملل» عملکرد بسیار نامطلوبی داشته است؛ و تمامی ۱۶۴ کشور عضو WTO در این زمینه اتفاق نظر دارند.
به طور خاص سازمان تجارت جهانی از زمان آغاز فعالیت خود در اوایل دهه ۹۰ میلادی تا به حال، در دستیابی به توافق جدید بین کشورهای عضو ناتوان بوده است. در این مدت به استثناء برخی توافق های جزئی و محدود، هیچ توافق جامعی درخصوص مسائل روز عرصه تجارت بین‌الملل، در قالب سازمان تجارت جهانی حاصل نشده است؛ این درحالیست که در این مدت مسائل متعددی در عرصه تجارت بین‌الملل مطرح شده و انعقاد توافقنامه در این حوزه ها از نظر کشورها ضروری است.
کشورها در مسیر دوجانبه‌گرایی و کنار گذاشتن سازمان تجارت جهانی
ناتوانی WTO در دستیابی به توافق جدید، در کنار اجرای نادرست دیگر وظایف، کشورهای جهان را به سمت راهکارهای جایگزین از جمله توافقات تجاری دوجانبه و اقدام متقابل علیه کشورهای قانون شکن سوق داده است که به وضوح از قدرت رهبری سازمان تجارت جهانی در عرصه بین‌الملل کاسته است.
از این رو از سال‌ها قبل بسیاری از کشورهای جهان به سمت انعقاد توافقات تجاری دوجانبه با شرکای اصلی خود حرکت کرده‌اند و امیدی به آینده سازمان تجارت جهانی ندارند.
انعقاد ۳۰۱ توافق تجاری دوجانبه و چندجانبه نتیجه ناکارآمدی WTO
بر اساس آخرین گزارش سازمان تجارت جهانی، درحال حاضر بیش از ۳۰۱ توافق تجاری دوجانبه و چندجانبه فعال بین کشورهای جهان برقرار است. تا پیش از سال ۱۹۹۵ که سال تأسیس سازمان تجارت جهانی است، تنها نزدیک به ۴۰ توافق تجاری دوجانبه و چندجانبه، عموما در حوزه تجارت کالا و در قالب توافقات منطقه‌ای منعقد شده بود. اما در ادامه و از اواخر دهه ۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی، عدم توانایی سازمان تجارت جهانی در دستیابی به توافقات جدید، کشورهای را با سرعت بیشتری به سمت توافقات تجاری دوجانبه و چندجانبه سوق داده است.
در بین کشورهای جهان کشورهای اروپایی بیشترین فعالیت را برای انعقاد توافقات تجاری دوجانبه و چندجانبه داشته‌اند. درحال حاضر کشورهای عضو اتحادیه اروپا، با بیش از ۴۲ کشور و اتحادیه تجاری دیگر در جهان توافق تجاری منعقد کرده‌اند که با احتساب توافق تجاری بین کشورهای عضو این اتحادیه، در مجموع هرکدام از این کشورها در ۴۳ توافق تجاری فعال عضویت دارد. دیگر کشورهای اروپایی که عضو اتحادیه نیستند، از جمله سوئیس، نروژ و ایسند نیز پس از اتحادیه اروپا در رده‌های بعدی قرار دارند.
در بین کشورهای غیر اروپایی نیز شیلی با ۲۹، سنگاپور با ۲۴، مکزیک با ۲۳ و ترکیه با ۲۲ توافق بیشترین فعالیت را در عرصه توافقات تجاری دوجانبه و چندجانبه داشته‌اند. حتی چین و آمریکا نیز اکنون به ترتیب با ۱۵ و ۱۴ کشور و یا اتحادیه اقتصادی، توافق تجاری دوجانبه و یا چندجانبه منعقد کرده‌اند.
WTO به پایان خط رسیده است
در عرصه جدید تجارت بین‌الملل، WTO عملا هیچ نقشی ندارد و در این شرایط کشوری می‌تواند به منافع بیشتری دست یابد، که بتواند با کشورهای بیشتری وارد تعامل دوجانبه و چندجانبه شود.
در این دوره کشورهای جهان برای بهره‌مند شدن از مزیت تقویت تجارت خارجی، به جای صبر برای اقدام در قالب سازمان تجارت جهانی، کشورهای هدف را بر اساس نیازها و توانمندی‌های داخلی برمی‌گزینند و به سرعت برای انعقاد یک توافق تجاری دوجانبه و یا دربرخی موارد چندجانبه اقدام می‌نمایند.
راه اصلاح اقتصاد ایران عضویت در سازمان تجارت جهانی است؟
بنابراین اکنون تلاش ایران برای تحقق رویکرد چندجانبه‌گرایی در عرصه تجارت خارجی، از طریق عضویت در سازمان تجارت جهانی با ابهامات گسترده‌ای مواجه است. «بی نتیجه بودن رویکرد چندجانبه‌گرایی در عرصه کنونی تجارت بین‌الملل»، «تحمیل خواسته‌های گسترده و نامعقول به ایران در مسیر عضویت در سازمان تجارت جهانی» و «پایان کار WTO در عرصه تجارت جهانی» از جمله این ابهامات هستند.
از این رو تصور اینکه «اصلاحات اقتصادی ایران از مسیر عضویت در سازمان تجارت جهانی می‌گذرد»، بسیار دور از واقعیت‌های عرصه بین‌الملل است. در شرایط فعلی لازم است ایران نیز به مانند دیگر کشورهای توسعه یافته جهان، رویکرد دوجانبه‌گرایی را به عنوان راهبرد اصلی در توسعه تبادلات تجاری خارجی در دستور کار قرار دهد و برای تحقق این هدف، با شرکای اصلی تجاری خود از جمله روسیه، چین، ترکیه، پاکستان، هند، عراق و دیگر کشورهای همسایه، مذاکرات مستقلی را با هدف رسیدن به توافق تجاری و ایجاد ثبات در تجارت دوجانبه آغاز نماید.
پینوشت:
[۱] تجارت نیوز؛ شماره خبر: ۴۸۴۳۱۲