گزارش بازدید منطقه آزاد تجاری – صنعتی ارس
اندیشکده اقتصاد مقاومتی در راستای تکمیل زنجیره مسئله‌شناسی خود و برای شناخت دقیق و میدانی مسائل، بازدیدهایی از مناطق هدف انجام می‌دهد. در همین راستا در تاریخ ۲۴ و ۲۵ مردادماه ۱۴۰۳ جمعی از اعضای اندیشکده از منطقه آزاد تجاری – صنعتی ارس بازدید کردند. مهم‌ترین نکات این بازدید به شرح ذیل است:
«یکی از شاخصه‌ها و مولفه‌های پیشرفت اقتصادی، افزایش مراودات تجارت خارجی با کشورهای هدف‌گذاری‌شده با تمرکز بر تولید صادرات‌محور است. افزایش مراودات و تبادلات تجاری با تمرکز بر صادرات، علاوه بر افزایش درآمدهای ارزی برای کشور، امکان هم‌پیوندی اقتصادی و ایجاد وابستگی متقابل را افزایش می‌دهد و این هم‌پیوندی از ابعاد مختلف سیاسی – اقتصادی دارای اهمیت است. توسعه تولید و تجارت نیازمند زیرساخت‌ها، بسترها و انگیزه‌های متنوع جهت حضور سرمایه‌گذاران و جهت‌دهی سرمایه به سمت فعالیت‌های اقتصادی مولد یا تجارت مبتنی بر مزیت‌های جغرافیایی و اقتصادی است. بر این اساس این ایجاد انگیزه و افزایش جذابیت‌های اقتصادی برای صاحبان سرمایه، چه از جنس سرمایه‌گذاران داخلی و چه از جنس سرمایه‌گذاران خارجی، برای هدایت سرمایه به سمت بازارها و فعالیت‌های اقتصادی مولد از وظایف مهم حاکمیتی است.
یکی از ابزارهایی که دولت‌ها و کشورهای درحال توسعه با منطق جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی و توسعه تولیدات صادرات محور در پنج دهه گذشته به کار گرفته‌اند، تاسیس مناطق آزاد تجاری – صنعتی و مناطق ویژه اقتصادی تحت عناوین مختلف بوده است. مهم‌ترین مزیت این مناطق، کاهش دیوان‌سالاری و فرایندهای اداری به واسطه‌ی مدیریت یکپارچه اقتصادی و مجزا بودن حکمرانی این مناطق از سرزمین اصلی و همچنین اعطای مشوق‌های مالیاتی و گمرکی هدفمند با منطق کاهش هزینه‌های تولید و ایجاد امکان تولید کالای رقابت‌پذیر جهت حضور در بازارهای جهانی بوده است. طی دهه‌های گذشته کشورهای مختلفی از جمله چین، امارات، ترکیه، کره جنوبی، مالزی و… ضمن طراحی این بستر اقتصادی متناسب با شرایط اقتصادی خود، توانسته‌اند با تمرکز بر مزیت‌های جغرافیایی و اقتصادی از این مناطق در جهت رشد و توسعه اقتصادی خود استفاده کنند. قطعاً نمی‌توان تنها عامل توسعه اقتصادی این کشورها را طراحی مناطق آزاد تجاری – صنعتی دانست؛ اما استفاده هدفمند از این بسترها در جذب سرمایه‌گذاران خارجی به این کشورها نقش به‌سزایی داشت و موجب افزایش قابل توجهی در حجم تجارت خارجی این کشورها شد.
در ایران نیز ادبیات منطقه آزاد پس از انقلاب اسلامی در دولت موقت به عنوان یکی از ابزارهای توسعه اقتصادی مطرح شد؛ اما شرایط آن زمان امکان ایجاد و توسعه این مناطق را نداد. پس از پایان جنگ تحمیلی و افزایش روزافزون نقش دولت در اقتصاد، سیاستگذاران تصمیم گرفتند با منطق خروج از اقتصادی دولتی و حرکت به سمت اقتصاد بازار، استفاده از ظرفیت‌های جغرافیایی جهت توسعه تبادلات تجاری و احیای ظرفیت‌های اقتصادی کشور، مناطق آزاد تجاری – صنعتی را تاسیس و از این بستر اقتصادی استفاده کنند. از این رو در اولین برنامه توسعه اقتصادی به دولت اجازه داده شد که سه منطقه آزاد را تاسیس کند. همزمان با مجوز تاسیس این مناطق، گروهی از اقتصاددانان با مطالعه خارجی و بازدیدهایی از مناطق آزاد کشورهای مختلف از جمله مالزی قوانین و مقررات این مناطق را تدوین و در شهریور ماه سال ۱۳۷۲ این قانون به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. عملا شروع به کار رسمی مناطق آزاد در ایران را می‌توان سال ۱۳۷۲ دانست که بدین ترتیب بیش از ۳۰ سال از پایه‌گذاری مناطق آزاد در کشور می‌گذرد.
در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ سه منطقه آزاد کیش، قشم و چابهار، در سال ۱۳۸۴ سه منطقه آزاد ارس، اروند و انزلی در سال ۱۳۹۲ منطقه آزاد ماکو، در سال ۱۴۰۰، مناطق آزاد بوشهر، سیستان و بلوچستان، اردبیل، اینچه برون، بانه – مریوان، قصر شیرین و مهران و در سال ۱۴۰۲ سه منطقه آزاد مازندران، سرخس و دوغارون به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیدند. تاسیس این مناطق در مرزهای جغرافیایی ایران نشان می‌دهد بخشی از نگاه سیاستگذاران در تاسیس این مناطق در نقاط مرزی، مبتنی بر توسعه همکاری‌های اقتصادی با کشورهای همسایه به واسطه‌ی توسعه تبادلات تجاری بوده است. با گذشت سه دهه از تأسیس مناطق آزاد نسل اول در ایران، بررسی‌ها و مطالعات کارشناسی نشان می‌دهد مجموعه از چالش‌های سیاستگذاری و اجرایی سبب شده است که این مناطق به اهداف اصلی (از جمله جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه تولید صادرات محور) که فلسفه‌ی تاسیس این مناطق بر آن استوار بوده، نرسند؛ به‌طوریکه این مناطق نقش قابل توجهی در توسعه مراودات تجاری با کشورهای همسایه و همچنین افزایش نقش ایران در بازارهای جهانی نداشته باشند.
همانگونه که در نمودارهای زیر مشاهده می‌شود طی ۱۰ سال گذشته سهم مناطق آزاد کشور از تجارت خارجی کشور به طور میانگین کمتر از ۲ میلیارد دلار و میزان جذب سرمایه‌گذاری خارجی کمتر از ۲۰۰ میلیون دلار بوده است.
از این رو گروه تولید و تجارت اندیشکده اقتصاد مقاومتی در راستای مقاوم‌سازی اقتصاد ایران و با هدف زمینه‌سازی برای نیل به تجارتی مستمر، فزاینده و متوازن با کشورهای هدف، با فرض ماندگاری تحریم‌ها در راستای تکمیل زنجیره ارزش صادراتی و با هدف تسهیل تجارت و افزایش درآمدهای ارزی، از مسیر اصلاح حکمرانی و توسعه زیرساخت‌های تولید و تجارت در کشور، محور کارآمدسازی مناطق آزاد ایران را به عنوان یکی از محورهای موضوعی گروه انتخاب و در تلاش است با احصا و بررسی چالش‌ها و آسیب‌هایی که متوجه این مناطق است، راهکارهایی برای برون‌رفت از وضعیت فعلی به سیاستگذار پیشنهاد دهد. بازدید از مناطق آزاد کشور و بررسی چالش‌ها و مشکلات خاص هر منطقه یکی از ابزارهایی است که در کنار سایر ابزارها از جمله مطالعات داخلی و خارجی، برگزاری جلسات با کارشناسان، مسئولان و فعالان اقتصادی و همچنین برگزاری نشست‌های تخصصی با حضور بازیگران و ذی‌نفعان مناطق آزاد در تکمیل چرخه مسئله‌شناسی و ارائه راهکار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در این راستا تا کنون از سه منطقه آزاد انزلی، مازندران و ارس با هدف عمق‌بخشی به مسائل، صحت‌سنجی چالش‌ها و مشکلات احصا شده، آشنایی بیش از پیش با ظرفیت‌های مناطق آزاد ایران، بررسی چالش‌های خاص هر منطقه آزاد و تحلیل ابعاد مختلف حکمرانی این مناطق و نقش آن‌ها در اقتصاد ملی بازدید به عمل آمده است. گزارش حاضر، سومین گزارش بازدید از سلسه گزارش‌های بازدید مناطق آزاد کشور است که در آن به بررسی و تحلیل مهم‌ترین چالش‌های منطقه آزاد تجاری – صنعتی ارس به عنوان صنعتی‌ترین منطقه آزاد ایران پرداخته شده است.
