راهبردها و الزامات توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز

دسته: انرژی, گزارش سیاستی تاریخ: ۱۵ فروردین ۱۴۰۱ کدمطلب: ۴۳۴۲

صنعت نفت و گاز نقش برجسته‌ای در اقتصاد ایران و به ویژه تحقق اقتصاد مقاومتی دارد، به گونه‌ای که بندهای ۱۳، ۱۴، ۱۵و ۱۸ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به این حوزه اختصاص یافته است.

خام فروشی نفت در عین سادگی و سهل الوصول بودن، مضراتی را برای کشور به همراه دارد. بودجه جاری کشور را وابسته می‌کند، به راحتی تحریم‌پذیر است و از همه مهم‌تر کشور را از عواید تولید فرآورده‌های با ارزش نفتی محروم می‌نماید. در مقابل رویکرد توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز بجای خام‌فروشی، موجب ایجاد ارزش افزوده و رونق صنایع مرتبط با آن، اشتغالزایی‌ مستقیم و غیرمستقیم می‌شود و به علت معاملات خرد و متنوع و غیر قابل رصد از منظر فنی، امکان فروش و بازاریابی آن در شرایط تحریم و غیرتحریم راحت‌تر از نفت خام است و عملا قابل تحریم نیست. همچنین با توجه به تغییر سبک زندگی در کشورهای توسعه یافته، مصرف مواد پتروشیمیایی برخلاف فرآورده‌های سوختی روند رو به رشدی دارد و لذا تغییر رویکرد از خام فروشی به توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز، کاملاً ضروری، راهبردی و آینده‌ نگرانه است.

راهبردها و الگوهای متنوعی برای توسعه صنعت نفت و گاز در جهان وجود دارد. زنجیره ارزش نفت و گاز از چهار حلقه اصلی «اکتشاف و تولید»، «پالایش»، «پتروشیمی» و «صنایع پایین دستی پتروشیمی شامل صنایع پلیمری و صنایع شیمیایی» تشکیل شده است و کشورهای مختلف با توجه به شرایط و اقتضائات داخلی خود، راهبردشان را اینگونه انتخاب کرده‌اند که در کدام یک از حلقه‌های مذکور، حضور جدی‌تر داشته باشند. بطور کلی می‌توان گفت کشورهای دارای منابع نفت و گاز حداقل در دو حلقه ابتدایی تولید و پالایش حضور جدی و فعال دارند، هر چند که کشور نفت خیزی همچون آمریکا، تا انتهای زنجیره ارزش نفت و گاز را بخوبی توسعه داده ‌‌است. اما کشورهایی که از منابع نفت و گاز محروم هستند، برای ایجاد سودآوری و حاشیه سود بالا، نیاز به توسعه بیشتر زنجیره ارزش و حضور جدی در حلقه‌های انتهایی پتروشیمی و صنایع پایین‌دستی آن دارند. لذا سه راهبرد کلی توسعه «از ابتدا تا انتهای زنجیره»، «از ابتدا تا میانه زنجیره» و «از میانه تا انتهای زنجیره» در رابطه با زنجیره ارزش نفت و گاز وجود دارد که بررسی نحوه‌ی توسعه صنعت نفت و گاز در کشورهای آمریکا، ونزوئلا، چین، کره‌جنوبی، روسیه، عربستان و آلمان، دسته بندی مذکور را تأیید می‌کند.

ارزیابی شرایط و اقتضائات داخلی ایران و همچنین رویکرد «مقاوم سازی اقتصاد» نشان می‌دهد که مناسب‌ترین راهبرد برای کشور، توسعه «از ابتدا تا انتهای زنجیره» است. در راستای اجرای این راهبرد، مهم‌ترین الگوهای توسعه به شرح زیر است:

• یکپارچه ‌سازی سطوح مختلف صنعت نفت و گاز از طریق شرکت‌های دولتی و نهادهای عمومی غیردولتی

• تشویق و ایجاد رقابت در صنایع مرتبط با نفت و گاز (توسعه از پایین به بالا)

• نگاه تلفیقی به دو صنعت پالایش و پتروشیمی از طریق توسعه پتروپالایشگاه

• توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز با اتکا به فناوری‌های پیشرفته

• توسعه پارک‌های شیمیایی به عنوان الگوی نوین و بهینه توسعه صنعتی

بدون وجود عزم و اراده‌ جدی «دولت»، توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز غیرممکن است. در حقیقت ذینفع بودن دولت از خام فروشی از طریق شرکت ملی نفت، مانعی بزرگ در راستای رسیدن به این هدف است. لذا سیاست‌گذاران کشور باید با اصلاح روابط مالی و ساختار حکمرانی وزارت نفت، انگیزه لازم برای تحقق این سیاست را فراهم نمایند.

علاوه بر انتخاب راهبرد و الگوی صحیح توسعه، نیاز است به الزامات اجرایی توسعه زنجیره ارزش شامل «تحلیل بازار داخلی و خارجی محصولات»، «تأمین پایدار خوراک و یوتیلیتی»، «مکان یابی طرح‌ها شامل طرح‌های موردی یا هاب‌های شیمیایی»، «قیمتگذاری خوراک، یوتیلیتی و محصولات»، «نظام مالکیت»، «تأمین منابع مالی»، «نقش تنظیم‌گری»، «تشخیص میزان وابستگی در لایسنس‌ها و انتقال فناوری»، «شاخص‌گذاری صحیح برای هدایت و رصد وضعیت زنجیره ارزش نفت و گاز»، «توسعه شرکت‌های دانش بنیان در حوزه زنجیره ارزش نفت و گاز» و «مسائل محیط زیستی و پدافند غیرعامل» توجه کرد و به هر یک متناسب با شرایط و اقتضائات داخلی کشور پاسخی مناسب داد.