برآورد میزان شکاف مالیاتی در ایران همراه با بررسی تجارب جهانی
گروه «مالیات» اندیشکده اقتصاد مقاومتی، یک گزارش کارشناسی تحت عنوان «برآورد میزان شکاف مالیاتی در ایران همراه با بررسی تجارب جهانی» منتشر کرده است.
گزارش کارشناسی یکی از انواع تولیدات اندیشکده اقتصاد مقاومتی است که با هدف بحث و بررسی کارشناسی حول یک موضوع مشخص، ویژه تصمیم‌گیران و مسئولین تهیه می‌شود.
در خلاصه مدیریتی این گزارش آمده است:
میزان درآمد مالیاتی از دست رفته ناشی از فرار و اجتناب مالیاتی و سایر مسیرهای ممکن را اصطلاحا «شکاف مالیاتی» می‌نامند. شکاف مالیاتی به معنی میزان درآمدهای مالیاتی از دست رفته بر مبنای قوانین و مقررات فعلی است. این مفهوم مقابل «تمکین مالیاتی» قرار دارد و شاخصی فراتر از فرار مالیاتی است.
مزایای متعددی برای اندازه‌گیری و تحلیل شکاف مالیاتی وجود دارد. شکاف مالیاتی ابزاری مفید برای درک اندازه نسبی و ماهیت عدم تمکین مالیاتی است. از این درک می توان در موارد مختلفی استفاده و بهره‌برداری کرد. درک حجم شکاف مالیاتی و محاسبه آن به سیاستگذار کمک می‌کند با استفاده از ظرفیت موجود، کارایی نظام مالیاتی را بالا ببرد و با کشف عوامل شکاف مالیاتی، نارسایی‌ها و عملکردهای نامناسب را کاهش دهد. محاسبه و تحلیل شکاف مالیاتی می‌تواند پایه اصلاحات مالیاتی از نظر ساختاری، قانونی، فرآیندی، نرم و حتی عوامل بیرونی باشد. در واقع درک میزان کارایی نظام مالیاتی به یک شاخص مناسب به نام شکاف مالیاتی و یا نرخ تمکین داوطلبانه نیاز دارد.
بخش مهمی از محاسبه شکاف مالیاتی به محاسبه اقتصاد غیررسمی بستگی دارد. مطالعات و برآوردها در مورد میزان اقتصاد غیررسمی ایران بسیار پراکنده و متفاوت است. لذا در این گزارش، به‌روزترین برآورد که تا سال ۲۰۱۸ انجام شده و متعلق به بانک جهانی بود، انتخاب شد. این آمار مبنای محاسبه اقتصاد غیررسمی در سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ قرار گرفت و بر اساس آن میزان شکاف مالیاتی ناشی از اقتصاد غیررسمی در ایران برآورد گردید. همچنین در مورد شکاف مالیاتی ناشی از عدم تمکین مودیان که مربوط به بخش شفاف اقتصاد کشور است، به دلیل احاطه و دسترسی سازمان امور مالیاتی به پرونده‌های مالیاتی، از آمارهای سازمان استفاده و با ارقام قبلی ترکیب شد.
این پژوهش با ملاحظه حداقلی‌ترین حالت ممکن و مبنا قرار دادن آمار معتبر بانک جهانی از میزان اقتصاد غیررسمی کشور تهیه شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد روند میزان شکاف مالیاتی در کشور از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ نشانگر افزایش رقم مطلق شکاف مالیاتی از ۷۵ هزار میلیارد تومان در سال ۹۲ به ۱۳۲ هزار میلیارد تومان در سال ۹۹ است. همچنین شاخص نسبت شکاف مالیاتی به کل ظرفیت بالقوه درآمد مالیاتی در سال ۱۳۹۹ به ۳۵ درصد رسیده است. این نسبت به طور متوسط در ۸ سال گذشته ۴۱ درصد بوده است. این در حالی است که این شاخص در کشورهای پیشرو در نظام مالیاتی به طور متوسط ۱۵ درصد بوده است.
بررسی شکاف مالیاتی به تفکیک پایه‌های مالیاتی، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار قرار می‌دهد. این روش مرسوم جهانی، پایه‌های مالیاتی دارای اهمیت بیشتر برای کاهش شکاف مالیاتی را نمایان می‌کند. علاوه بر آن به سیاستگذار کمک خواهد کرد که راهکار خاص و متناسب با هر پایه مالیاتی را برای کاهش شکاف مالیاتی ارائه دهد:
۱) حدود ۶۲ درصد از شکاف مالیاتی در کشور با حجمی بیش از ۸۲ هزار میلیارد تومان مربوط به شکاف مالیاتی در مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی است. جزئیات این آمار نشان می‌دهد که بیشترین شکاف مالیاتی در مالیات بر درآمد مربوط به مالیات بر مشاغل (۵۹ درصد از کل شکاف مالیاتی) است. همچنین کمترین میزان شکاف مالیاتی نیز مربوط به مالیات بر حقوق (۱ درصد) است. در آمریکا و بریتانیا نیز شکاف مالیاتی مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی بیشترین سهم را در بین شکاف مالیات سایر پایه‌های مالیاتی داراست. بر اساس تحقیقات انجام شده ثروتمندان بیشترین فرار مالیاتی را دارند. بر اساس آمار خزانه‌داری آمریکا، بیش از ۱۶۳ میلیارد دلار فرار مالیاتی یا به عبارتی دیگر ۲۸ درصد از شکاف مالیاتی مربوط به یک درصد ثروتمند در این کشور بوده است.
۲) وضعیت شکاف مالیاتی در بخش اشخاص حقوقی نیز نامناسب است و سهم این پایه مالیاتی از کل شکاف طی سال‌های ۹۲ تا ۹۸ به طور میانگین ۴۲.۷۳ درصد بوده است. نسبت شکاف مالیاتی به درآمدهای مالیاتی این بخش ۱۴۸ درصد در سال ۲۰۱۴ (۱۳۹۳) بوده است در حالی که این نسبت برای سه کشور بریتانیا، کانادا و استرالیا به طور میانگین ۸.۴ درصد بوده است. این نسبت در سال‌های اخیر طبق گزارش های سازمان امور مالیاتی کاهش قابل توجهی داشته است که البته دلیل آن محل سوال است. برآورد شکاف مالیاتی اشخاص حقوقی در ایران در سال ۹۸ و ۹۹ به ترتیب ۳۳.۱۶ و ۳۲.۲ هزار میلیارد تومان است.
۳) مالیات بر مصرف در ایران به دو دسته عمده مالیات بر ارزش افزوده و مالیات بر واردات تقسیم می‌شود. بررسی روند شکاف مالیات بر مصرف از کل شکاف مالیاتی نشان می‌دهد سهم شکاف مالیات بر مصرف از کل شکاف مالیاتی رو به افزایش بوده و از ۵.۱ درصد در سال ۹۲ به ۱۴.۴۴ درصد در سال ۹۸ و ۱۳.۱ درصد در سال ۹۹ رسیده است.
در مورد سال ۹۹ نیز بر اساس محاسبات گزارش، میزان شکاف مالیاتی برآورد شد و بر اساس آن سهم هر پایه مالیاتی از کل شکاف و نسبت شکاف مالیاتی به درآمد مالیاتی وصول شده هر بخش سنجیده شد. محاسبات نشان می دهد میزان شکاف مالیاتی در سال ۹۹ به اندازه ۷۰ درصد از درآمد وصولی در همان سال بوده است. یعنی به میزان ۱۳۱.۳ هزار میلیارد تومان که ۷۰ درصد از کل درآمد وصولی در سال ۹۹ (۱۸۷.۶ هزار میلیارد تومان) بوده، درآمد از دست رفته مالیاتی وجود دارد که عدد قابل توجهی است. البته لازم به ذکر است که محاسبات انجام شده، تعدیل شده محاسبات سازمان امور مالیاتی با معیارهای مشخص است و این احتمال وجود دارد که شکاف موجود بسیار بسیار بیشتر از میزان محاسبه شده باشد.
در سایر کشورها نیز شکاف مالیاتی اهمیت داشته و محاسبه و تحلیل می‌شود. دولت بریتانیا هر ساله شکاف مالیاتی را محاسبه و منتشر می‌کند. کاهش شکاف مالیاتی از اولویت‌ها و اصلی‌ترین برنامه‌های اداره مالیات و گمرک بریتانیاست. کانادا در سال ۲۰۱۶ واحد ویژه‌ای جهت محاسبه شکاف مالیاتی راه اندازی کرد که بودجه این واحد ۴۴۴ میلیون دلار در سال ۲۰۱۶ بود. شکاف مالیاتی در کانادا به دو روش شکاف پرداخت و اقتصاد زیرزمینی اندازه‌گیری شده است.
در آمریکا نیز شکاف مالیاتی توسط اداره درآمد داخلی آمریکا، در بازه‌های زمانی مشخص محاسبه و تحلیل می‌شود. در آمریکا شکاف مالیاتی مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی بیشترین سهم را در بین شکاف مالیات سایر پایه‌های مالیاتی داراست. تحقیقات IRS نشان می‌دهد که طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ میزان میانگین سالانه شکاف مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی ۳۱۴ میلیارد دلار بوده است. به عبارتی دیگر ۷۲ درصد از کل ۴۴۱ میلیارد دلار شکاف مالیاتی، شکاف مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی بوده است.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد شکاف مالیاتی در ایران که منجر به عدم کارایی نظام مالیاتی و درآمد از دست رفته بالایی شده است، حجم قابل توجهی دارد. بررسی میزان شکاف مالیاتی به تفکیک پایه‌های مالیاتی نیز حاکی از آن است که بیشترین سهم از شکاف در کشور، مربوط به «مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی» بوده که ناشی از مالیات ستانی غیر بهره ور از مشاغل و اصناف است. بنابراین ضروری است سازمان امور مالیاتی و وزارت اقتصاد، با تمرکز بر محاسبه درست و کاهش شکاف مالیاتی به عنوان یک شاخص مهم، نسبت به اصلاح نظام مالیاتی کشور و افزایش درآمدهای دولت از این طریق اقدام نمایند.
