الگوی توسعه مرغ لاین آرین – مهدی خداوردی
براساس آخرین آمار وزارت جهاد کشاورزی در سال ۱۴۰۲ با تولید ۲.۶ میلیون تن گوشت مرغ در کشور سرانه مصرف هر فرد از این محصول پروتئینی حدود ۳۰ کیلوگرم در سال برآورد شده است. به طور کلی تولید و مصرف این محصول بیش از ۲ برابر سایر محصولات پروتئینی همچون گوشت قرمز، ماهی و تخم مرغ است. بنابراین گوشت مرغ از منظر تولید و مصرف اهمیت بسیاری در تامین امنیت غذایی کشور دارد و از مهم ترین اقلام اساسی در سبد غذایی مردم محسوب می شود.
جوجه یک روزه گوشتی اصلاح نژاد شده اولین و مهم‌ترین نهاده تولید گوشت مرغ است و به علت اصلاح نژاد در حدود ۴۰ روزگی بیش از ۲.۵ کیلوگرم افزایش وزن می‌یابند. مرغ لاین هسته مرکزی اصلاح نژاد در صنعت مرغداری است و از این طریق می‌توان بسیاری از صفات مطلوب اقتصادی نظیر سرعت رشد، قدرت گوشت آوری، مقاومت به بیماری و… را در مرغ تقویت کرد. تولید، حفظ و نگهداری مرغ لاین بسیار پیچیده، علمی و فناورانه بوده و در لبه دانش قرار دارد. مدیریت گله‌های لاین کاملا محرمانه است و کشورهای دارنده مرغ لاین از انتشار اطلاعات در این حوزه جلوگیری می‌کنند. در حال حاضر دو شرکت چند ملیتی آویاژن و کاب که ماهیت غربی دارند با صادرات انحصاری مرغ اجداد علاوه بر کسب سود اقتصادی فراوان، زنجیره تولید گوشت مرغ در جهان را نیز مدیریت می‌نمایند. در واقع کشورها با واردات مرغ اجداد امکان تولید جوجه گوشتی اصلاح نژاد شده برای تداوم تولید گوشت مرغ را فراهم می‌کنند. لذا وابستگی به واردات مرغ اجداد همواره اهرم فشاری بر علیه کشورهای واردکننده ایجاد می‌کند.
در این میان ایران نیز جزء محدود کشورهای صاحب فناوری مرغ لاین در جهان است. مرغ لاین موجود در ایران با نام آرین شناخته شده است و تحت مالکیت و مدیریت دولت قرار دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد تا اوایل دهه ۸۰ سهم مرغ لاین آرین در بازار داخلی حدود ۹۵ درصد بود اما با واگذاری بخش هایی از زنجیره تولید مرغ لاین آرین به بهانه خصوصی سازی صنعت مرغداری و همچنین آغاز واردات بی‌رویه مرغ اجداد سویه‌های خارجی و پشتیبانی شرکت های واردات کننده از تولیدکنندگان داخلی سهم آن تدریجا کاهش پیدا کرد به طوری که در دهه ۹۰ سهم مرغ لاین آرین در بازار داخلی به صفر رسید. با از بین رفتن سهم بازار این لاین، سرمایه‌گذاری جدیدی برای بهبود عملکرد و توسعه زیرساخت مجتمع مرغ لاین آرین صورت نگرفت و عدم ثبات مدیریتی در این مجتمع بر مشکلات مرغ لاین آرین افزود چرا که مدیریت این مجتمع همواره میان ستاد وزارت جهاد کشاورزی، موسسه جهاد استقلال و شرکت پشتیبانی امور دام رفت و برگشت می شد. این عوامل موجب شد تا حدود ۲ دهه اقدام جدی و اثرگذاری برای ارتقاء عملکردی مرغ لاین آرین صورت نگیرد. از همین رو در یادداشت حاضر ضمن ارزیابی و آسیب شناسی اقدامات دولت برای احیای مرغ لاین آرین به بررسی چالش‌ها و راهکارهای حفظ و ارتقای این ذخیره ژنتیکی پرداخته شده است.
احیای مرغ لاین آرین با انتخاب متولی واحد از طریق ایجاد زنجیره یکپارچه تولید
مرغداران صرفا با انگیزه اقتصادی وارد فعالیت در صنعت مرغداری می‌شوند لذا در انتخاب نوع سویه پرورشی همواره سویه‌ای را انتخاب می‌کنند که بهره‌وری اقتصادی و عملکرد بالاتری را داشته باشند. در پی دو دهه بی توجهی به مرغ لاین آرین شاخص‌های عملکردی جوجه‌های گوشتی حاصل از این لاین نظیر ضریب تبدیل خوراک، افت لاشه بعد از کشتار، درصد تلفات و… در مقایسه با سویه‌های خارجی ضعیف شد. لذا در حال حاضر سویه آرین نسبت به نمونه های خارجی، خروجی کمتری دارد البته این به معنای اقتصادی نبودن پرورش این مرغ نیست، بلکه بدین معناست که به علت سودآوری کمتر در شرایط عادی، نمی‌تواند انتخاب اول مرغدار باشد. در چنین شرایطی دولت بجای اولویت بخشی به تحقیق و توسعه و ارتقاء عملکرد مرغ لاین آرین و فراهم آوردن امکانات لازم و ضروری برای این اقدام، سیاست گسترش سهم بازار سویه آرین را از طریق اجرای سیاست جوجه‌ریزی متناظر پیگیری کرد. دولت این سیاست را از بهمن ۱۴۰۰ در بخش مرغ مادر و از تیر ۱۴۰۱ در بخش جوجه گوشتی به منظور افزایش سهم بازار سویه آرین اجرا کرد.
این سیاستگذاری نامناسب مبنی بر جوجه‌ریزی اجباری سویه آرین در سراسر کشور و درگیر کردن حدود ۲۴ هزار تولیدکننده مرغ گوشتی، بدون توجه به میزان توانمندی و شرایط سالن‌های پرورشی این مرغداران باعث شد تا شاخص‌های عملکردی سویه آرین نسبت به توانمندی‌های ژنتیکی آن کمتر بروز کند و بعضا عملکرد بسیار ضعیف‌تری را نشان دهد. همچنین درگیر کردن تعداد بالایی از تولیدکنندگان خرد با سویه آرین در سطح کشور باعث شد تا حمایت‌های دولتی برای احیای مرغ لاین آرین به نتیجه مطلوبی منتج نشود و در برخی از موارد نیز به انحراف کشیده شود. علاوه بر این بعضا بدلیل محدودیت منابع مالی امکان حمایت از تمامی تولیدکنندگان سویه آرین فراهم نشد. این عوامل منجر به این شد تا مرغداران از روش‌های مختلفی برای دور زدن و عدم اجرای سیاست جوجه‌ریزی متناظر استفاده کنند.
آثار منفی اجرای سیاست جوجه‌ریزی متناظر در کشور
بدین ترتیب اجرای سیاست جوجه‌ریزی متناظر منجربه افزایش سهم بازار سویه آرین نشد و آثار منفی بسیاری برای صنعت مرغداری ایجاد کرد که می‌توان به مواد زیر اشاره کرد.
- کاهش بهره‌وری اقتصادی در صنعت مرغداری
- ایجاد آمار و اطلاعات نادرست از وضعیت تولید
- ایجاد تقلب، رانت و فساد در زنجیره تولید مرغ
این آثار منفی مدیریت بازار گوشت مرغ را دچار مشکل می‌کند چراکه آمار‌های ثبت شده در سامانه سماصط در خصوص سویه آرین با واقعیت میدان بسیار متفاوت است. لذا با وجود آمار و اطلاعات نادرست از تولید و افزایش مشکلات و چالش‌ها در صنعت مرغداری امکان مدیریت بازار گوشت مرغ وجود نخواهد داشت.
الگوی احیای مرغ لاین آرین
افزایش قدرت رقابت مرغ لاین آرین با نمونه های خارجی، تنها راه ممکن برای احیای این سویه و بازاری سازی آن است. این مهم صرفا از طریق ارتقاء عملکرد این سویه ممکن می شود. بنابراین ضروری است اولویت اصلی در این زمینه، تحقیق و توسعه با هدف بهبود و ارتقاء عملکرد در صفات مهم مرغ لاین آرین از جمله ضریب تبدیل خوراک، افت لاشه بعد از کشتار و مقاومت به بیماری ها باشد. باید توجه داشت که ارتقاء عملکرد مرغ لاین آرین در مزارع تحقیقاتی، وابستگی مستقیم به اطلاعات بازار و شرایط تولید دارد و نمی‌توان با تفکیک این دو از یکدیگر به نتیجه مطلوب دست یافت. لذا داشتن سهم بازار مناسب جهت جمع آوری اطلاعات عملکردی از گله‌های اجداد، مادر و گوشتی و مشاهده نتایج تحقیقات برای انتخاب استراتژی‌های اصلاح نژادی و سیاستگذاری برای تحقیق و توسعه، لازم و ضروری است.
مطالعات و بررسی تجربیات چند سال اخیر نشان می‌دهد وجود بازیگران و متولی‌های مختلف در هر یک از این حوزه‌ها نتیجه مثبتی نداشته است. لذا به منظور احیای مرغ لاین آرین باید متولی این دو حوزه مشترک باشد و به صورت پراکنده مدیریت نشوند. به عبارت دیگر احیای مرغ لاین آرین نیازمند به تحقیق و توسعه و مدیریت بازار مصرف از طریق یک متولی مشترک است تا این دو حوزه را به صورت همزمان با یک هدف مشخص راهبری نماید. با توجه به این که در حال حاضر مرکز اصلی اصلاح نژاد و تحقیق و توسعه مرغ لاین آرین در مجتمع بابلکنار قرار دارد لذا مدیریت اجرایی این مجتمع نیز باید به متولی مشترک تحقیق و توسعه و مدیریت بازار مرغ لاین آرین واگذار شود. این مدل سیاستگذاری برای احیای مرغ لاین آرین اقدامات غیر متمرکز و پراکنده را کنار گذاشته و تمرکز گرایی را ایجاد می‌کند و بر این مبنا منطق ایجاد زنجیره یکپارچه شکل می‌گیرد. بدین ترتیب مسیر احیای مرغ لاین آرین از طریق ایجاد زنجیره یکپارچه تولید از حلقه لاین تا بازار مصرف است به طوریکه یک متولی مشخص مدیریت این زنجیره را بر عهده بگیرد.
در این الگو وزارت جهاد کشاورزی باید به عنوان سیاستگذار، حامی و ناظر در جایگاه حاکمیتی خود فعالیت نماید. در واقع این وزارتخانه ضمن حفظ مالکیت مجتمع مرغ لاین آربن، این مجموعه را در قالب مدیریت پیمان و با شروط مشخصی مبنی بر بهبود شاخص‌های عملکردی مرغ لاین آرین، به نهادی که دارای دو شرط زیر است، واگذار نماید.
دو شرط اصلی برای متولی تشکلیل زنجیره یکپارچه مرغ لاین آرین
دو شرط اصلی برای انتخاب متولی تشکیل این زنجیره یکپارچه جهت حفظ، نگهداری و ارتقای مرغ لاین آرین، به شرح زیر است:
- متولی زنجیره مرغ لاین آرین به منظور تمرکز فعالیت در بهبود عملکرد مرغ لاین و احیای سهم این سویه در بازار، نباید هیچگونه نفعی در واردات و تولید سویه‌های خارجی داشته باشد.
- متولی زنجیره مرغ لاین آرین باید دانش، تخصص و زیرساخت‌های لازم در گله‌های اجداد، مادر و جوجه گوشتی را به صورت کامل در اختیار داشته باشد و در این زمینه از تجربه کافی بهره ببرد.
جمع‌بندی
با هدف «تقویت سویه آرین و افزایش سهم این سویه از بازار» پیشنهاد می‌شود اولا اولویت اصلی دولت مسئله تحقیق و توسعه و ارتقاء عملکرد مرغ لاین آرین باشد و دوما دولت به صورت تدریجی از ادامه اجرای سیاست جوجه‌ریزی متناظر جلوگیری نماید و افزایش سهم بازار سویه آرین را با تکیه بر میزان ارتقاء عملکرد سویه آرین از طریق یک زنجیره یکپارچه تولیدی از لاین تا بازار عملیاتی نماید چرا که برای احیای مرغ لاین آرین باید متولی تحقیق و توسعه و گسترش بازار مشترک باشد تا بتوان زمینه ارتقاء عملکرد مرغ لاین آرین را فراهم کرد. در این مسیر آسیب‌ها و فساد‌های ایجاد شده ناشی از اجرای سیاست جوجه‌ریزی متناظر از صنعت مرغداری بر طرف شده و مجددا شفایت به بازار جوجه یک روزه باز خواهد گشت و مرغ آرین نیز متناسب با ظرفیت فنی و عملکردی در کشور رشد خواهد کرد. در این میان مقاومت مرغداران برای پرورش سویه آرین از بین می‌رود. همچنین دولت می‌تواند حمایت‌های خود را از سویه آرین به صورت هدفمند از این زنجیره یکپارچه عملیاتی کرده و از انحرافات احتمالی جلوگیری نماید.